Phân tích truyện ngắn Bến Quê của Nguyễn Minh Châu - bài văn tham khảo 9
Gửi đến các em học sinh bài văn tham khảo của lớp 9, đề bài: Phân tích truyện ngắn Bến Quê của Nguyễn Minh Châu
BÀI LÀM
BÀI LÀM
Bến quê là truyện ngắn
được lấy làm tên chung cho tập truyện của nhà văn quân đội Nguyễn Minh Châu
(1930 – 1989), xuất bản năm 1985. Ở tác phẩm này, ngòi bút của nhà văn hướng
vào những sự việc tưởng chừng nhỏ nhặt, tầm thường, để thông qua đó phát hiện
ra chiều sâu của đời sống tinh thần với bao nhiêu quy luật và nghịch lí, vượt
ra khỏi tầm nhìn, tầm suy nghĩ hạn hẹp trước đây của tác giả nói riêng và mọi
người nói chung.
Truyện ngắn Bến quê của
Nguyễn Minh Châu chứa đựng những suy ngẫm, trải nghiệm sâu sắc của nhà văn về
con người và cuộc đời, thức tỉnh mọi người sự trân trọng vẻ đẹp và giá trị của
những điều bình dị, gần gũi của gia đình, quê hương. Triết lí trong Bến quê sâu
sắc, mang tính trải nghiệm, có ý nghĩa tổng kết của một con người sắp giá từ cuộc
sống.
Cốt truyện được xây dựng
trên một tình huống chứa đựng mâu thuẫn. Nhân vật chính là anh Nhĩ, người đã từng
đi khắp nơi trên thế giới, nhưng cuối đời lại bị cột chặt vào giường bởi một
căn bệnh hiểm nghèo. Nhưng cũng chính vào thời điểm ấy, Nhĩ đã phát hiện ra
vùng đất bên kia sông, nơi bến quê quen thuộc một vẻ đẹp mộc mạc mà vô cùng quyến
rũ. Cũng như mãi cho đến lúc nằm liệt giường, nhận sự săn sóc từng miếng ăn, ngụm
nước của vợ con, Nhĩ mới cảm nhận được nỗi vất vả, sự tần tảo, tình yêu và đức
hi sinh thầm lặng của người vợ hiền. Nhĩ khao khát được một lần đặt chân lên bờ
bãi bên kia sông, cái miền đất gần gũi nhưng đã trở nên xa vời đối với anh. Anh
đã suy ngẫm và chiêm nghiệm ra cái quy luật đầy nghịch lí của đời người: Con
người ta trên đường đời thật khó tránh được những cái điều vòng vèo hoặc chùng
chình.
Muôn nắm được nội dung
tác phẩm, trước hết, chúng ta phải tìm hiểu sơ qua về tình huống của truyện.
Nhân vật Nhĩ rơi vào một
hoàn cảnh đặc biệt là bị liệt toàn thân. Căn bệnh hiểm nghèo ấy khiến anh hầu
như không thể tự di chuyển, dù chỉ là nhúc nhích đôi chút trên giường. Mọi sinh
hoạt của anh đều phải nhờ vào sự giúp đỡ của người khác, mà chủ yếu là chị
Liên, vợ anh. Trong nhiều tác phẩm, các nhà văn hay đặt nhân vật vào hoàn cảnh
giáp ranh giữa sự sống và cái chết và khai thác tình huống ấy để nói về khát vọng
sống và sức sống mạnh mẽ của con người, về lòng nhân ái, sự hi sinh cao thượng…
Nhưng ở truyện này, nhà văn Nguyễn Minh Châu không khai thác theo hướng đó mà lại
chiêm nghiệm, suy ngẫm để rút ra triết lí về đời người.
Kịch tính của truyện nằm
ở cái điều trớ trêu là suốt mấy chục năm công tác, Nhĩ đã có điều kiện đặt chân
đến hầu như khắp mọi nơi trên thế giới. Ấy thế mà những năm cuối đời, căn bệnh
bại liệt quái ác lại buộc chặt anh vào giường và hành hạ anh suốt mấy năm trời.
Vào một buổi sáng, Nhĩ
muốn nhích người đến gần bên cửa sổ. Anh phải nhờ đám trẻ hàng xóm giúp đỡ.
Tình huống nghịch lí ấy lại dẫn đến một tình huống thứ hai trong truyện cũng
không kém phần nghịch lí: Nhĩ phát hiện ra vẻ đẹp lạ lùng của bãi bồi bên kia
sông ngay phía trước cửa sổ nhưng anh biết rằng mình sẽ không bao giờ có thể được
đặt chân lên mảnh đất ấy, dù nó ở rất gần. Nhĩ đã nhờ cậu con trai thực hiện
giúp mình điều khao khát đó, nhưng rồi cậu ta lại sa vào một đám chơi phá cờ thế
trên hè phố và có thể sẽ để lỡ mất chuyến đò ngang duy nhất trong ngày.
Tạo ra một chuỗi những
tình huống nghịch lí như trên, tác giả muốn người đọc lưu ý đến một vấn đề của
cuộc đời: cuộc sống và số phận con người chứa đầy những điều bất thường, ngẫu
nhiên, vượt ra ngoài dự định, ước muốn và cả những tính toán cố sẵn. Nhưng ý
nghĩa của tình huống trong truyện Bến quê không dừng ở đó mà nó còn mở ra một nội
dung triết lí mang tính tổng kết những trải nghiệm của cả đời người, qua suy ngẫm
của nhân vật Nhĩ: Con người ta trên đường đời thật khó tránh được những cái điều
vòng vèo hoặc chùng chình… Cũng như sự giàu có lẫn vẻ đẹp gần gũi của bãi bồi
bên kia sông hay phẩm chất của người vợ tần tảo, giàu tình yêu và đức hi sinh
thì phải đến lúc này, khi sắp giã biệt cuộc đời, Nhĩ mới thấu hiểu và cảm nhận
thấm thía.
Vẻ đẹp của thiên nhiên
trong một buổi sáng đầu thu được miêu tả qua cái nhìn và cảm xúc tinh tế của
nhân vật Nhĩ. Cảnh vật được miêu tả theo tầm nhìn của Nhĩ từ gần đến xa, tạo
thành một không gian có chiều sâu, chiều rộng. Đầu tiên, anh nhìn thấy những
bông bằng lăng tím ngay phía ngoài cửa sổ, rồi đến con sông Hồng với màu nước đỏ
nhạt và sau cùng là bãi bồi bên kia sông.
Vẻ đẹp của thiên nhiên
trong một buổi sáng đầu thu được miêu tả qua cái nhìn và cảm xúc tinh tế của
nhân vật Nhĩ. Cảnh vật được miêu tả theo tầm nhìn của Nhĩ từ gần đến xa, tạo
thành một không gian có chiều sâu, chiều rộng. Đầu tiên, anh nhìn thấy những
bông bằng lăng tím ngay phía ngoài cửa sổ, rồi đến con sông Hồng với màu nước đỏ
nhạt và sau cùng là bãi bồi bên kia sông.
Cảnh vật thiên nhiên hiện
ra với vẻ đẹp vô cùng quyến rũ: Bên kia những cây bằng lăng, tiết trời đầu thu
đem đến cho con sông Hồng một màu đỏ nhạt, mặt sông như rộng thêm ra. Vòm trời
cũng như cao hơn. Những tia nắng sớm đang từ từ di chuyển từ mặt nước lên những
khoảng bờ bãi bên kia sông, và cả một vùng phù sa lâu đời của bãi bồi ở bèn kia
sông Hồng lúc này đang phô ra trước khuôn cửa sổ của gian gác nhà Nhĩ một thứ
màu vàng thau xen với màu xanh non – những màu sắc thân thuộc quá như da thịt,
hơi thở của đất màu mỡ…
Không gian và những cảnh
sắc ấy vốn quen thuộc, gần gũi, nhưng hầu như rất mới mẻ đối với Nhĩ. Tưởng chừng
như lần đầu tiên trong đời, anh cảm nhận được vẻ đẹp phong phú của nó. Từ hoàn
cảnh cụ thể của mình, Nhĩ đã quan sát, suy ngẫm để rút ra quy luật giống như một
nghịch lí của đời người.
Nhĩ bị bệnh đã lâu
ngày. Mọi sự, anh đều phải trông cậy vào vợ con. Trong buổi sáng hôm đó, Nhĩ đã
linh cảm rằng thời gian của đời mình không còn bao lâu nữa: Nhĩ khó nhọc nâng một
cánh tay lên khẽ ẩy cái bát miến trên tay Liên ra. Anh ngửa mặt như một đứa trẻ
để cho thằng Tuấn cầm chiếc khăn bồng tẩm nước ấm khẽ lau miệng, cằm và hai bên
má cho mình. Rồi anh hỏi vợ : Đêm qua lúc gần sáng em cô nghe thấy tiếng gì
không?…
Hôm nay đã là ngày mấy
rồi em nhỉ? Chị Liên dường như cũng đã cảm nhận được tình cảnh và tâm trạng của
chồng nên lảng tránh trả lời những câu hỏi của anh.
Anh Nhĩ nghĩ về chị
Liên thật cảm động. Lần đầu tiên, anh để ý thấy vợ mình mặc tấm áo vá. Những
ngón tay gầy guộc của chị âu yếm vuốt ve vai anh và Nhĩ nhận ra tất cả tình yêu
thương, sự tần tảo và đức hi sinh thầm lặng của vợ. Nhĩ nói với vợ: Suốt đời
anh chỉ làm em khổ tâm… mà em vân nín thinh. Chị Liên trả lời: Có hề gì đâu… Miễn
là anh sống, luôn luôn có mặt anh, tiếng nói của anh trong gian nhà này. Chính
trong những ngày cuối đời, Nhĩ mới thực sự thấu hiểu và biết ơn sâu sắc người vợ
hiền thục, đảm đang:…, cũng như cảnh bãi bồi đang nằm phơi mình bên kia, tâm hồn
Liến vẫn giữ nguyền vẹn những nét tần tảo và chịu đựng hi sinh từ bao đời xưa,
và cũng chính nhờ có điều đó mà sau nhiều ngày tháng bôn tẩu, tìm kiếm… Nhĩ đã
tìm thấy được nơi nương tựa là gia đình trong những ngày này.
Vào buổi sáng hôm ấy,
khi nhận ra vẻ đẹp bình dị, gần gũi của cảnh vật qua ô cửa sổ, đồng thời cũng
hiểu rằng mình sắp phải giã biệt cõi đời, trong tâm thức Nhĩ bừng dậy một khát
khao vô vọng là được đặt chân một lần lên cái bãi bồi bên kia sông. Điều ước muốn
ấy chính là sự thức tỉnh về những giá trị bền vững của những điều bình thường
và sâu sắc của cuộc sống thường bị người ta bỏ qua hoặc lãng quên, nhất là thời
còn trẻ, khi những ham muốn xa vời, hão huyền đang lôi cuốn con người tìm đến.
Sự thức tỉnh này chỉ đến với người ta ở cái tuổi đã từng trải, với Nhĩ thì đó
là thời gian cuối đời, lại phải nằm liệt trên giường bệnh. Bởi thế sự thức tỉnh
của anh xen lẫn niềm ân hận, xót xa: Họa chăng chỉ có anh đã từng trải, đã từng
in gót chân khắp mọi chân trời xa lạ mới nhìn thấy hết sự giàu có lẫn mọi vẻ đẹp
của một cái bãi bồi sông Hồng ngay bờ bên kia.
Nhĩ đã nhờ con trai thay
mình đi sang bên kia sông, đặt chân lên bãi phù sa màu mỡ ấy. Nhưng anh lại gặp
thêm một nghịch lí nữa là đứa con không hiểu được ước muốn tha thiết của cha
nên làm theo một cách miễn cưỡng và rồi lại bị cuốn hút vào trò chơi phá cờ thể
rất hấp dẫn mà nó gặp trên đường đi, để rồi cố thể sẽ lỡ chuyến đò ngang duy nhất
trong ngày. Anh Nhĩ không trách con, bởi vì nó đã thấy có gì đáng hấp dẫn ở bên
kia sông đâu. Nó cũng giông hệt như anh mấy mươi năm về trước.
Cuối truyện, tác giả tả
khi thấy con đò ngang vừa chạm mũi vào bờ đất bên này, Nhĩ đã thu hết tàn lực dồn
vào một cử chỉ có vẻ kì quặc: Anh đang cố thu nhặt hết mọi chút sức lực cuối
cùng còn sót lại để đu mình nhô người ra ngoài, giơ một cánh tay gầy guộc ra
phía ngoài cửa sổ khoát khoát như đang khẩn thiết ra hiệu cho một người nào đó.
Hành động này của Nhĩ có thể hiểu là anh đang nôn nóng thúc giục cậu con trai
hãy mau mau xuống bến kẻo lỡ đò, nhưng hình ảnh này còn có ý nghĩa sâu xa hơn.
Đó là ý muôn thức tỉnh mọi người về những cái vòng vèo, chùng chình mà chúng ta
đang sa vào trên đường đời, hãy cố gắng dứt ra khỏi nó để hướng tới những giá
trị đích thực, bền vững vốn rất giản dị, gần gũi của cuộc đời xung quanh ta.
Nhân vật Nhĩ là nhân vật
tư tưởng, một loại nhân vật xuất hiện khá nhiều trong sáng tác của Nguyễn Minh
Châu giai đoạn sau 1975. Nhà văn đã gửi gắm qua nhân vật này nhiều điều mà ông
quan sát, suy ngẫm, triết lí về cuộc đời và con người. Nhưng nhân vật không bị
biến thành cái loa phát ngôn cho tác giả. Những chiêm nghiệm, triết lí của ông
đã được chuyển hóa nhuần nhuyễn vào đời sống nội tâm của nhân vật, với diễn biến
tâm trạng tinh tế dưới sự tác động của hoàn cảnh bất thường.
Đặc điểm nổi bật trong
nghệ thuật của truyện là nhà văn đã sáng tạo ra những hình ảnh giàu ý nghĩa biểu
tượng. Vậy hình ảnh biểu tượng là gì?
Trong truyện Bến quê, hầu
như mọi hình ảnh đều mang hai lớp nghĩa: nghĩa thực và nghĩa biểu tượng. Hai lớp
nghĩa này gắn bó thống nhất, khiến cho các hình ảnh không bị tước đi giá trị tạo
hình và sức gợi cảm để chỉ đơn thuần là hình ảnh ước lệ. Ý nghĩa biểu tượng được
gợi ra từ hình ảnh thực, nhưng phải đặt nó vào trong cả hệ thống hình ảnh và nó
chỉ có thể toát lên ý nghĩa khi đối chiếu với chủ đề của tác phẩm.
Hình ảnh bãi bồi, bến
sông và toàn bộ khung cảnh thiên nhiên được miêu tả trong truyện cũng mang ý
nghĩa khái quát, tượng trưng. Đó là vẻ đẹp dung dị, tự nhiên của đời sông thể
hiện qua những sự vật gần gũi, thân thuộc như một bến đò, một dòng sông, một
bãi bồi,… nói rộng ra là quê hương, xứ sở.
Nhiều hình ảnh và chi
tiết khác trong truyện cũng chứa đựng ý nghĩa biểu tượng khá rõ: Những bông hoa
bằng lăng cuối mùa màu sắc như đậm hơn; tiếng những tảng đất lở ở bờ sông bên
này, khi cơn lũ đầu nguồn dồn về, đã đổ ụp vào cả trong giấc ngủ của Nhĩ lúc gần
sáng. Hai chi tiết này gợi cho người đọc ý nghĩ là sự sống của nhân vật Nhĩ đã ở
vào những ngày cuối cùng.
Đứa con trai của Nhĩ sa
vào một đám chơi phá cờ thế trên lề đường là chi tiết giống như điều mà Nhĩ gọi
là sự chùng chình, vòng vèo mà trên đường đời, người ta khó lòng tránh khỏi..
Hành động và cử chỉ của
Nhĩ ở cuối truyện cũng mang ý nghĩa biểu tượng. Bằng việc đặt nhân vật vào tình
huống có tính nghịch lí, truyện Bến quê phát hiện một điều có tính quy luật:
trong cuộc đời, con người thường khó tránh khỏi những diều vòng vèo, chùng
chình, đồng thời thức tỉnh về những giá trị và vẻ đẹp đích thực của đời sống ở
những điều quen thuộc, bình thường mà bền vững muôn đời.
Qua cảnh ngộ và tâm trạng
của nhân vật Nhĩ, chúng ta cảm nhận dược ý nghĩa triết lí về cuộc đời con người
mà nhà văn dặt ra trong tác phẩm: Hãy cố gắng tìm hiểu và cảm nhận những vẻ đẹp
bình dị mà quý giá ẩn chứa trong những gì quen thuộc, gần gũi nhất của gia đình
và quê hương.
Truyện được kể theo cái
nhìn và tâm trạng của nhân vật Nhĩ, trong một cảnh ngộ đặc biệt. Giọng trầm tư,
suy ngẫm của một người từng trải, cùng với giọng xúc động, đượm buồn, có cả sự
ân hận và xót xa của một người nhìn vào hiện tại và quá khứ của mình ở cái thời
điểm biết mình sắp phải từ giã cuộc đời. Những đoạn tả hàng cây bằng lăng, con
sông, bờ bãi bên kia sông là những đoạn vãn rất hay. Tác giả đã miêu tả những sắc
thái khác nhau của vẻ đẹp thiên nhiên bằng tính từ chỉ màu sắc và những đường
nét tạo hình rất gợi cảm.
Bến
quê là một truyện ngắn xuất sắc, chứa đựng những chiêm nghiệm,
triết lí sâu sắc về đời người. Những cảm xúc tinh nhạy đã được tác giả thể hiện
bằng lời vãn hàm súc, giản dị và những hình ảnh mang ý nghĩa tượng trưng nhưng
dễ hiểu.
Các em có thể tham khảo thêm bài văn phân tích về truyện Bến quê tại đây
Nhận xét
Đăng nhận xét